Sociaal witwassen: een verborgen criminele economie van uitbuiting

Sociaal witwassen is een verschijningsvorm, waarbij criminele netwerken opzettelijk kwetsbare personen inzetten om geld uit illegale activiteiten wit te wassen, de oorsprong te verhullen en het uiteindelijk terug te brengen in de legale economie en/of het financiële systeem.

Niet alleen gebruiken criminelen hierbij complexe financiële constructies te gebruiken. Ook maken ze misbruik van sociaal zwakkere groepen, zoals jongeren, senioren, mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB), mensen met verslavingsproblematiek, dak- of thuislozen, onwetende burgers of kleine ondernemers die als stromannen fungeren. Bijvoorbeeld: een individu stelt zijn bankrekening of naam beschikbaar, zodat de werkelijke crimineel bij autoriteiten buiten beeld blijft. Kortom, de katvanger- of geldezelconstructie. Belangrijk is dat bij sociaal witwassen sprake is van een samenspel tussen onder- en bovenwereld. Door gewone burgers of organisaties als dekmantel te gebruiken, kunnen criminelen illegale opbrengsten integreren in de legale economie of hun criminele handelen maskeren.

Jongeren en senioren
Door data-analyses in de opsporing zoeken criminelen steeds vaker naar andere vormen om crimineel vermogen wit te wassen en zo de pakkans te verkleinen. Sommige criminelen laten de ingewikkelde constructies los en kunnen vervolgens heel eenvoudig witwassen. Bijna 1 op de 10 jongeren is ooit benaderd om als geldezel zijn pinpas of bankrekening uit te lenen aan criminelen. Niet al het criminele betaalverkeer wordt vastgesteld; als criminelen rekeningen gebruiken die niet verdacht lijken, ontstaat er een afzonderlijke betalingsstructuur. Daarnaast melden veel slachtoffers zich niet en doen zij geen aangifte. Volgens de Nederlandse Vereniging van Banken werden in 2023 enkele tientallen miljoenen euro’s aan schade toegerekend aan fraudeconstructies met geldezels.

Een andere kwetsbaarheid is beperkte digitale vaardigheid. Naar schatting worden in Nederland jaarlijks zo’n 30.000 senioren slachtoffer van financiële uitbuiting (waaronder diefstal van pinpassen of het laten afgeven van volmachten) en dit is waarschijnlijk nog een onderschatting.

Bij jongeren gebeurt de ronseling vaak persoonlijk op straat, op schoolpleinen, of digitaal via sociale media. Er worden bijvoorbeeld berichten verspreid via Snapchat, Instagram of Telegram waarin vacatures voor makkelijk verdienwerk worden aangeboden, of pop-upadvertenties die verdacht veel lijken op die van legitieme bedrijven. Jongeren kunnen op hangplekken worden benaderd met de vraag of ze een simpel klusje willen doen, bijvoorbeeld even hun bankpas uitlenen of een pakketje wegbrengen in ruil voor contant geld of goederen (zoals gratis drugs).

Bij ouderen gaat het vaak subtieler. Criminelen doen zich voor als bankmedewerker of hulpverlener en misleiden senioren via telefonische trucages of huisbezoeken. Ze bieden bijvoorbeeld aan de oudere te helpen met internetbankieren, maar laten hen onbewust inloggen op een valse website of vragen om een ‘beveiligings-selfie’ om zogenaamd een nieuwe rekening te openen. In werkelijkheid nemen de criminelen zo de bankrekening over of openen ze op naam van de oudere een extra rekening. Door het vertrouwen en de onkunde van de oudere te misbruiken, kunnen ze bankpasjes en inloggegevens bemachtigen zonder dat direct alarmbellen afgaan.

Katvangers en geldezels (financiële stromannen)
De meest voorkomende methode van sociaal witwassen is via katvangers, ook wel geldezels genoemd wanneer het om banktransacties gaat. Dit zijn personen die hun naam, rekening of bedrijf laten misbruiken voor financiële transacties van criminelen. Juridisch gezien faciliteren zij witwassen doordat zij hun rekening opofferen om crimineel geld door te leiden. Een geldezel kan via zijn of haar bankrekening grote sommen ontvangen en deze vrijwel direct doorstorten naar andere rekeningen (vaak in het buitenland of naar cryptoplatforms), waarna de crimineel het spoor verder verdoezelt. Soms halen geldezels op verzoek contant geld af bij geldautomaten om het vervolgens fysiek over te dragen. Uit analyses van de Financial Intelligence Unit (FIU-Nederland) blijkt dat criminelen op grote schaal gebruikmaken van dit soort stromannen; zowel informele geldezels als formele stroman-bedrijven (schijnbedrijven) worden opgezet om het financiële stelsel te misbruiken.Naast bankrekeningen kunnen katvangers ook voor andere doeleinden worden ingezet, bijvoorbeeld voor het registreren van voertuigen of woningen op hun naam, zodat criminelen als feitelijke gebruiker anoniem blijven.

Schijnbedrijven en stichtingen
Criminelen kunnen ook de route bewandelen van het opzetten van schijnbedrijven, stichtingen of verenigingen om witwassen te faciliteren. Hierbij wordt vaak een katvanger als formele oprichter of bestuurder gebruikt, terwijl de crimineel feitelijk aan de touwtjes trekt. Nederland kent een laagdrempelig systeem voor het oprichten van bv’s en stichtingen, wat helaas ook door criminele netwerken wordt uitgebuit. FIU-Nederland rapporteerde in haar jaaroverzicht dat er sprake is van grootschalig en georganiseerd misbruik van rechtspersonen: vele lege bv’s, spookbedrijven en katvanger-bestuurders maken onderdeel uit van witwasnetwerken. Deze entiteiten worden gebruikt om geldstromen een legaal aanzien te geven, bijvoorbeeld via valse facturen tussen bevriende ondernemingen of door zwart geld als ogenschijnlijke omzet te laten binnenkomen. Zo’n schijnbedrijf kan ook dienen als ‘sponsor’ of investeerder in maatschappelijke projecten om reputatie te kopen (denk aan criminele weldoeners in de sport).

In andere gevallen is de schijnentiteit puur administratief: een postbus-bv met een meerderjarig persoon zonder vermogen als directeur, die tegen een kleine betaling zijn handtekening zet maar geen idee heeft wat er daadwerkelijk gebeurt. Dergelijke structuren bemoeilijken voor autoriteiten het achterhalen van de uiteindelijke belanghebbende (UBO), zeker wanneer er ook buitenlandse lagen in de constructie aanwezig zijn. Het misbruik van stichtingen komt eveneens voor: stichtingen hebben geen winstoogmerk en vaak minder verplichtingen tot financiële transparantie, wat criminelen aangrijpen om zwart geld te laten binnenstromen (bijvoorbeeld verkapt als donaties) en later weer af te romen.

Sociaal witwassen is een complexe vorm van georganiseerde ondermijnende criminaliteit die zich afspeelt op het snijvlak van de financiële wereld en de sociale leefomgeving. Criminelen misbruiken schaamteloos kwetsbare doelgroepen, waardoor in Nederland aanzienlijk veel crimineel vermogen kan worden witgewassen. Bewustwording is daarom essentieel, juist op straatniveau. Door in gesprek te gaan met de doelgroepen in jouw gemeente kun je eenvoudig bijdragen aan preventie, bijvoorbeeld met behulp van de Ondermijningsbus. Deze bevat publieksvoorlichting over sociaal witwassen en het concept Slachtofferhulp Ondermijning.

Welke drie fasen worden onderscheiden in het proces van witwassen?
De drie fasen zijn:

1. Plaatsing: het invoeren van illegaal geld in het legale financiële circuit (bijvoorbeeld via contante stortingen).
2. Verhulling: het verbergen van de herkomst of de identiteit van de dader, bijvoorbeeld door gebruik van rechtspersonen of tussenrekeningen.
3. Integratie: het terugbrengen van het ‘gewassen’ geld in de legale economie, bijvoorbeeld via vastgoed of luxe goederen.

Wat wordt bedoeld met het Cash Compensatie Model (CCM) en waarom is dit een risico voor witwassen?
Het Cash Compensatie Model is een constructie waarbij legale bedrijven, zoals in de bouw of zorg, contant geld gebruiken dat afkomstig is uit criminele bronnen om personeel uit te betalen. De bedrijven ontvangen daarvoor giraal geld van opdrachtgevers, waarmee ze criminelen compenseren voor het ingevoerde contante geld. Zo wordt illegaal geld opgenomen in de legale economie. Deze methode laat de verwevenheid zien tussen onder- en bovenwereld en maakt toezicht en opsporing ingewikkeld.

Wat is sociaal witwassen en hoe past deze vorm van witwassen binnen de bredere witwaspraktijken? 
Sociaal witwassen is een maatschappelijke verschijningsvorm van witwassen, waarbij criminele netwerken kwetsbare personen inzetten, zoals jongeren, ouderen, mensen met een verstandelijke beperking of verslavingsproblematiek om crimineel geld een legale herkomst te geven. Deze personen fungeren als katvanger of geldezel door hun bankrekening, naam of bedrijf ter beschikking te stellen. Criminelen maken ook gebruik van legale structuren, zoals bedrijven, stichtingen of schijnconstructies om illegale geldstromen in het financiële systeem te integreren.

Bij sociaal witwassen komt daar een sociaal-maatschappelijke dimensie bij: het misbruik van vertrouwen, afhankelijkheid en onwetendheid. Waar het CCM de economische infrastructuur van witwassen blootlegt, laat sociaal witwassen zien hoe criminelen ook de sociale infrastructuur van de samenleving gebruiken als middel om hun vermogen te verhullen.

Signalenlijst witwassen vanuit straatperspectief

• Personen betalen opvallend vaak grote bedragen contant, ook bij aankopen waar pinnen normaal is.
• Er wordt betaald met hoge coupures (€200 of €500), wat in het normale verkeer zeldzaam is.
• Iemand heeft grote hoeveelheden contant geld bij zich of thuis, zonder logische reden (geen bedrijf, geen loonbetaling).
• Er is sprake van veel kleine stortingen of opnames kort na elkaar, vaak onder een meldgrens.
• Mensen tonen zenuwachtig gedrag bij contant geld, of proberen te verbergen dat ze veel cash bij zich hebben (bijvoorbeeld in kleding, tassen, auto’s).
• Er worden auto’s, scooters of boten gekocht of gereden door personen zonder zichtbaar inkomen.
• Huur wordt contant betaald, vaak door iemand anders dan de bewoner.
• Bewoners wisselen opvallend vaak of staan niet ingeschreven op het adres.
• Iemand leeft duidelijk boven zijn stand (dure kleding, sieraden, voertuigen, reizen), zonder zichtbare inkomstenbron.
• Er is sprake van plotselinge welvaart: nieuwe spullen, auto’s, of investeringen na een periode van lage inkomsten.
• Personen hebben meerdere telefoons, PGP-telefoons of versleutelde communicatiemiddelen.
• Kwetsbare personen (jongeren, mensen met schulden, verslaving of beperking) worden betrokken bij geld- of pakketstromen.
• Een bedrijf heeft weinig of geen klanten, maar toont wel veel activiteit of cashverkeer.
• De eigenaar is niet of nauwelijks aanwezig, of kent zijn eigen administratie niet.
• Gebrek aan bedrijfsactiviteit, maar wel omzet.
• Onduidelijke bedrijfsactiviteiten.
• Onderneming die blijft bestaan, ook al komen er (bijna) geen klanten.
• Oververtegenwoordiging van bepaalde winkels of bedrijven in een straat.
• Geen volgbare goederenstroom.
• Voorkeur voor contante betaling en veel contant geld op zak hebben.
• Onbekende bron van herkomst van geld.
• Niet alles wordt aangeslagen op de kassa, of er worden juist extra dingen aangeslagen op de kassa.
• Afwijkende openingstijden.
• Een pand staat lange tijd leeg.
• Dure verbouwingen die niet in verhouding staan tot de inkomsten en/of klandizie van de onderneming.
• Ondernemers vertonen (luxe) levensstijl die zij niet kunnen bekostigen vanuit het bedrijf.
• Steeds een nieuwe eigenaar.
• Geen website, geen contactgegevens bekend.