31 oktober 2025, 15:33
Van Gogh groeide zelf op in Brabant en woonde van eind 1883 tot 1885 bij zijn ouders in Nuenen, waar hij inspiratie putte uit het dorpse boerenleven. Hij wilde in zijn schilderijen de authenticiteit van dat harde bestaan vangen. “De mensen die uit de schotel aten, hadden met dezelfde handen de aarde omgespit,” schreef hij beeldend aan zijn broer Theo. Zijn boerentaferelen moesten bijna ruiken naar spekvet, rook en aardappelstoom. In Nuenen maakte Van Gogh dan ook vele studies van boerenkoppen, wevers en aardappeleters. Hij schetste vrouwen die aardappels schilden en vereeuwigde een eenvoudig boerengezin rond de dampende aardappelschotel in zijn eerste grote groepsstuk De aardappeleters (1885). Het landleven was in de 19e eeuw voor arme gezinnen immers volledig afhankelijk van de aardappeloogst. De ‘erpel’ was het dagelijkse hoofdvoer in Brabant.
Aantrekkelijke doeken in de onderwereld
Van Goghs Brabantse periode staat de laatste jaren steeds meer in de schijnwerpers in Nuenen. Daar ontstonden namelijk een paar van zijn meest persoonlijke werken en ironisch genoeg ook de schilderijen die ruim een eeuw later het doelwit werden van internationale kunstcriminaliteit Deze kunstroven tonen een schaduwzijde van de waardering voor Van Gogh: zijn doeken zijn niet alleen museumstukken, maar ook begeerde objecten in de onderwereld.
Tussen 1988 en 2023 zijn vier Van Gogh-werken met Nuenense herkomst gestolen:
- De aardappeleters (in 1988 gestolen in Otterlo, later teruggevonden)
- Het uitgaan van de Hervormde kerk te Nuenen (in 2002 gestolen uit het Van Gogh Museum, in 2016 teruggevonden bij Italiaanse maffia)
- Vrouw zittend bij het vuur, aardappelen schillend (in 2013 gestolen uit het Van Buuren Museum in Brussel, nog altijd vermist)
- Lentetuin, de pastorietuin te Nuenen (in 2020 gestolen uit Singer Laren, in 2023 teruggevonden in een IKEA tas dankzij kunstdetective Arthur Brand)
De roof uit het Van Gogh Museum in Amsterdam in 2002 is het meest berucht. In de vroege ochtend van 7 december klommen twee dieven met een ladder naar het dak van het museum en sloegen met een moker een raam in. Binnen enkele minuten wisten ze twee relatief kleine, maar kostbare doeken te bemachtigen: Zeegezicht bij Scheveningen (1882) en Het uitgaan van de Hervormde Kerk te Nuenen (1884/85). De waarde van deze schilderijen werd geschat op tientallen miljoenen euro’s. De politie kon de twee uit Amsterdam afkomstige daders later aanhouden. In 2004 werden zij veroordeeld tot 4 en 4,5 jaar cel. Maar van de schilderijen ontbrak ieder spoor. Pas na veertien jaar ontdekte de Italiaanse financiële politie bij een grootschalig onderzoek naar de Napolitaanse maffia (Camorra) de twee schilderijen, verstopt in een huis bij Pompeï. De doeken werden teruggevonden zonder lijst, maar verder in redelijk goede conditie.
Het uitgaan van de Hervormde kerk te Nuenen
Dat juist de Hervormde kerk van Nuenen een van de geroofde onderwerpen was, maakt deze zaak extra bijzonder. Van Gogh had dit kleine schilderij in begin 1884 voor zijn moeder gemaakt. Het toont de dorpskerk waar zijn vader dominee was. Na het overlijden van zijn vader in 1885 paste Vincent het werk zelfs aan: hij schilderde er rouwdragende kerkgangers bij vrouwen met zwarte omslagdoeken op de voorgrond waarschijnlijk als eerbetoon aan zijn vader. Daarmee heeft dit schilderij een grote emotionele waarde binnen Van Goghs oeuvre, aldus het Van Gogh Museum.
Toch bleek de geschiedenis zich te herhalen. In de nacht van 30 maart 2020 werd het schilderij ‘Lentetuin, de pastorietuin te Nuenen in het voorjaar’ gestolen. De dader forceerde de glazen toegangsdeur met een zware voorhamer en verdween binnen enkele minuten met het kostbare paneel onder zijn arm. De achtergelaten schilderijlijst werd later op de parkeerplaats teruggevonden. De roof was extra wrang, omdat het werk niet eens eigendom was van Singer Laren: het Groninger Museum had het in bruikleen gegeven, speciaal voor een tentoonstelling. Voor het Groninger Museum was het doek een topstuk, het was het enige schilderij van Van Gogh in hun collectie, ooit in 1962 geschonken aan de gemeente Groningen. Met afmetingen van slechts 25 bij 57 cm is Lentetuin weliswaar een bescheiden paneel, maar de symbolische waarde is groot: het toont de tuin van de Nuenense pastorie waar Van Gogh woonde, in lentetooi, en het stamt uit dezelfde periode als De aardappeleters.
De diefstal van de Lentetuin haalde wereldwijd het nieuws. Al snel vermoedden kunstexperts en politie dat dit werk, net als de twee eerder geroofde Van Goghs, weleens in handen van georganiseerde criminelen kon belanden. Die vrees bleek gegrond. Uit onderschepte communicatie bleek dat het schilderij was beland bij een criminele organisatie, vermoedelijk een drugsbende, die het wilde inzetten als ruilmiddel voor strafvermindering.
Artnapping
Criminelen stelen kunstwerken met grote cultuurhistorische waarde en gebruiken deze als gijzelobject om losgeld of andere gunsten af te dwingen. De gestolen kunst dient daarbij als ruilmiddel of onderhandelingsmiddel. Zo werden twee schilderijen van Van Gogh bij een kopstuk van de Italiaanse maffia gevonden. Hij had de werken aangeschaft met het doel om, in het geval van arrestatie, strafvermindering te kunnen bedingen.
Al in april 2021 onthulde Arthur Brand, bijgenaamd ‘de Indiana Jones van de kunstwereld dat de Lentetuin in handen was van de beruchte drugscrimineel Peter Roy K. (58), een transportondernemer uit Amersfoort die verdacht wordt van grootschalige cocaïnesmokkel en wapensmokkel. Uit gekraakte versleutelde berichten bleek dat hij over de Van Gogh beschikte. In september 2023 wist Arthur Brand het schilderij uiteindelijk te bemachtigen na lange, geheime onderhandelingen. Brand had in samenwerking met de politie geduldig een netwerk van tipgevers benaderd. Uiteindelijk durfde een tussenpersoon, die zelf niet bij de oorspronkelijke diefstal betrokken was, het topstuk terug te bezorgen. Op maandagavond 11 september 2023 belde een man bij Brands Amsterdamse huis aan met een versleten blauwe IKEA-tas in de hand. Daarin, gewikkeld in een kussenhoes en bubbeltjesplastic, zat de vermiste Van Gogh.
Gewilde buit
De twee Nuenense Van Goghs (het kerkinterieur en de pastorie-tuin) zijn gelukkig terug bij de musea. Maar hun omzwervingen in de onderwereld staan niet op zichzelf. In brede zin geldt dat kunstwerken van Van Gogh tot de meest gewilde buit behoren bij kunstdieven. De combinatie van wereldfaam, astronomische waarde en de relatieve draagbaarheid van zijn doeken maken Van Gogh’s oeuvre al decennia een doelwit.
De toevalligheid dat juist Nuenense werken zo vaak doelwit werden, is meer dan symbolisch. Van Gogh schilderde in Nuenen de armoede, de eenvoud en het ritme van het boerenleven. Hij koos modellen die hij kende, mensen die in dezelfde aarde werkten waaruit zijn kleuren voortkwamen. Diezelfde aarde leverde decennia later een ander gewas: de georganiseerde onderwereld die Noord-Brabant sindsdien teistert. De confrontatie tussen kunst en criminaliteit lijkt hier haast onvermijdelijk.
Waarde van de illegale kunsthandel
Volgens internationale schattingen vertegenwoordigt de illegale kunsthandel een omzet van 7 à 8 miljard euro per jaar. Het is na drugs en wapens de derde inkomstenbron van de georganiseerde misdaad. Gestolen kunst is compact, moeilijk te traceren en kan dienen als onderpand of drukmiddel. In de praktijk betekent dat: één Van Gogh van tien miljoen euro op de legale markt is in de onderwereld nog één miljoen waard.
Workshop Kijk op Kunst en Criminaliteit
Wil jij beter leren waarnemen, inzicht krijgen in kunstcriminaliteit én weten wat je in de praktijk kunt doen? Volg dan de workshop Kijk op Kunst en Criminaliteit, een unieke workshop met de trainingsbox Kijk op Kunst en Criminaliteit. Na bijna twee jaar ontwikkeling is deze innovatieve leermethode klaar voor gebruik: een didactisch programma dat meesterlijk gereproduceerde Rembrandt-fragmenten combineert met actuele kennis over georganiseerde misdaad en ondermijning. In deze workshop leer je hoe je symboliek en detail waarneemt: een essentiële vaardigheid in toezicht, handhaving en opsporing. De box bevat 50 schilderfragmenten, een handgemaakte kijkdoos (Eregalerij van Rembrandt) én casusmateriaal over kunstroof, artnapping en witwaspraktijken via kunst. Onmisbaar voor professionals in veiligheid, toezicht en recherche die willen leren kijken voorbij de oppervlakte. Interesse? Neem contact op voor meer informatie of een workshop op jeroen@goudtrainingen.nl
Praktijktip: Scan tijdens toezicht of opsporingshandelingen ook aanwezige kunstwerken. Maak gebruik van de app Art-ID om werken snel te identificeren en te controleren op registratie, diefstalmeldingen of echtheid. Zo kun je in één handeling signalen van kunstroof of heling herkennen.
Tentoonstelling Noordbrabants museum
In 2025 is het 140 jaar geleden dat Vincent van Gogh in het Brabantse dorp Nuenen zijn meesterwerk De aardappeleters schilderde. Daarom is er in het Noordbrabants museum een tentoonstelling over Van Gogh en de aardappels. Ga dus snel naar de tentoonstelling, voordat Van Gogh opnieuw ten prooi valt aan de verlokkingen van georganiseerde ondermijnende criminaliteit. Boekentip: meer weten over de gestolen Van Goghs? Lees dan het meeslepende boek De gestolen Van Goghs van Lex Boon, een fascinerende reconstructie van roof, opsporing en herstel.
Bronnen:
Boek: De gestolen van Goghs van Lex Boon
Basisboek Ondermijning van Jeroen Bakker
https://www.vangoghmuseum.nl/en/stories/theyre-home-again, geraadpleegd op 30 november 2025.
Meer weten over georganiseerde ondermijnende criminaliteit?
Schrijf je in voor de nieuwsbrief en ontvang inhoudelijke kennisberichten over ondermijning. Of bestel het Basisboek Ondermijning.
De inhoud van dit kennisartikel, evenals eventuele bijbehorende uitingen, zijn auteursrechtelijk beschermd op grond van de Auteurswet. Het auteursrecht berust bij de auteur. Zonder voorafgaande schriftelijke toestemming is het niet toegestaan dit werk, geheel of gedeeltelijk, te verveelvoudigen of openbaar te maken, in welke vorm dan ook. Bewijs van eerste vastlegging is gedeponeerd via de Merkplaats te Amsterdam. Voor gebruiksverzoeken kun je contact opnemen via jeroen@goudtrainingen.nl.