Criminele infiltratie in gemeenten zichtbaar in financiële data

De Nederlandse aanpak van integriteit binnen gemeenten is tot nu toe stevig verankerd in gedrag, cultuur en bewustwording. Dat is logisch: integriteit gaat over normen, houding en vertrouwen. Maar in een tijd waarin georganiseerde ondermijnende criminaliteit steeds sluwer verweven raakt met legitieme structuren, is het de vraag of dat nog voldoende is. Moeten we niet, naast de zachte benadering, ook harde en objectieve signalen gebruiken, zoals financiële data?

Zeker nu in het sociaal domein sprake is van structurele financiële overschrijdingen en onverklaarbare uitgaven, dringt de noodzaak zich op van een nieuwe denkrichting: datagedreven toezicht op integriteit. Niet als vervanging van cultuur en bewustwording, maar als versterking daarvan. De blinde vlek in de aanpak van georganiseerde ondermijnende criminaliteit is “financieel gedrag als signaal”.

In Nederland wordt integriteit bij gemeenten vooral onderzocht vanuit drie invalshoeken:

1.     Bestuurlijke integriteit (o.a. nevenfuncties, belangenverstrengeling, corruptie)
2. Ambtelijke integriteit (o.a. naleving van gedragscodes, meldplichten)
3. Algemene weerbaarheid tegen ondermijning

Wat ontbreekt, is het systematisch gebruik van financiële indicatoren als vroegtijdige waarschuwing. We hebben (nog) geen dashboard of risicomodel dat laat zien welke gemeenten of sectoren financieel gedrag vertonen dat lijkt op patronen van criminele inmenging. Toch liggen de signalen op tafel. Het sociaal domein, verreweg de grootste kostenpost voor gemeenten, slokt jaarlijks miljarden euro’s op. In 2023 bedroegen de totale uitgaven aan het sociaal domein 33,1 miljard euro (bron: CBS). In veel gemeenten rijzen de zorguitgaven de pan uit. Volgens Divosa (2023) zijn de tekorten structureel, vooral in de jeugdzorg. De vraag is niet of, maar waar en waarom geld weglekt, en wie daarvan profiteert.

Zorgfraude is geen “boekhoudfoutje”. Het is georganiseerde ondermijnende criminaliteit, dus met criminele netwerken op de achtergrond. Denk aan malafide zorgbureaus die zorg declareren die nooit geleverd is, cliënten inzetten voor andere criminele doeleinden of geld witwassen via ogenschijnlijk legale constructies. Onderzoeken van het Informatie Knooppunt Zorgfraude en RTL Nieuws tonen aan hoe financiële analyses kunnen helpen bij het identificeren van fraude. Bijvoorbeeld door te kijken naar zorginstellingen met extreem hoge winsten of naar eigenaars die actief zijn in risicosectoren zoals vastgoed, horeca of autohandel. Dit werkt. Risicoprofielen, kostprijsanalyses en patroonherkenning helpen gemeenten om gerichter toezicht te houden. Waarom zouden we deze aanpak niet breder inzetten?

Gemeentelijke financiële data als waarschuwingssysteem
Het rapport The Risk of Mafia Infiltration in Italian Municipalities (Banca d’Italia, 2025) toont op indrukwekkende wijze aan dat criminele infiltratie van gemeenten zichtbaar wordt in financiële data. Door middel van machine learning op sociaaleconomische en begrotingsgegevens ontdekten onderzoekers zes rode vlaggen:

1. Hogere operationele uitgaven, vaak door corruptie bij aanbestedingen.
2. Lagere investeringen in publieke diensten, omdat geld verschuift naar sectoren die criminelen beheersen.
3. Verkeerde toewijzing van middelen, met name naar bouw en afvalbeheer (populaire witwasroutes).
4. Lage belastingefficiëntie, door bestuurlijke zwakte of vriendjespolitiek.
5. Rigide begrotingen en personeelskosten, als gevolg van politieke benoemingen of ondoorzichtige contracten.
6. Afname van publieke middelen per inwoner, door economische terugval en afnemende voorzieningen.

Deze rode vlaggen kunnen in Nederland net zo goed voorkomen. De technologie is beschikbaar. De data zijn er. Wat ontbreekt, is het lef om anders te denken! Het is tijd om gedrag, bewustwording én financiële feiten met elkaar te verbinden. Door datagedreven toezicht als vierde pijler van integriteit te omarmen, maken we het criminele organisaties moeilijker om zich ongemerkt te nestelen in gemeentelijke processen.

Wat is er nodig in Nederland?
De ontwikkeling van een nationaal risicoprofielmodel dat inzicht geeft op basis van uitgavenpatronen, aanbestedingsdata en lokale financiële indicatoren. Daarnaast een centrale data-autoriteit of platform (bijvoorbeeld via RIEC/LIEC?) die gemeenten ondersteunt bij het analyseren en interpreteren van risico’s, en een duidelijk juridisch kader. En bovenal: bestuurlijk leiderschap en lef om te erkennen dat bewustwording alleen niet meer volstaat, maar criminelen een stap voor is.

Criminelen denken vooruit. Ze investeren slim. Ze zoeken de zwakke plekken, in systemen én in mensen. Als wij blijven vasthouden aan alleen cultuur en gedrag, verliezen we het initiatief. Financiële data liegen niet. Niet pas reageren op misstanden, maar risicovol gedrag herkennen voordat het misgaat: dát is de uitdaging van nu.

Bronnen (geraadpleegd op 1 augustus 2025):
Wetenschappelijk onderzoek: Banca d’Italia (2025). The Risk of Mafia Infiltration in Italian Municipalities
Centraal Bureau voor de Statistiek (2024). Gemeentefinanciën 2022–2023
https://www.rtl.nl/nieuws/onderzoek/artikel/5478866/zorg-criminelen-reacties-minister-van-weel
Basisboek Ondermijning, editie 2025, Jeroen Bakker